Pantera śnieżna (Panthera Uncia Uncia) zwana też irbisem lub barsem należy do jednych z najsłabiej poznanych gatunków kotów. Jest to zapewne spowodowane tym, iż zamieszkuje niedostępne tereny gór wysokich (Himalaje oraz Tien-szan), gdzie trudno prowadzić badania naukowe ze względu na wyjątkowo nieprzychylny dla człowieka klimat. Irbis, pomimo że żyje w swej „lodowo-górskiej” warowni i podlega ścisłym przepisom ochronnym, jest jednym z najbardziej zagrożonych wyginięciem kotów naszej planety.

 

Inna pantera

Morfologicznie irbis bardzo się różni od pantery cętkowanej. Przede wszystkim jest nieco mniejszy. Długość całkowita (tułowia i głowy) wynosi ok. 1 metra (maksymalnie do 1,3 metra), a wysokość w kłębie jedynie ok. 60 cm. Za to szeroki, puszysty ogon może mieć długość nawet 1 metra. Całkowita masa ciała irbisa bardzo rzadko przekracza 60 kg (przeciętnie 50 kg, a maksymalnie 75 kg). W przeciwieństwie do pantery cętkowanej, irbis nie ryczy, a jedynie wydaje całą gamę niezwykłych, ochrypłych dźwięków przywoławczych.

 

Irbisy powszechnie uchodzą za najpiękniejsze koty naszej planety.

 

Dominującym kolorem futra pantery śnieżnej jest matowy bladoszary lub dymnoszary z lekkim, żółtawym odcieniem. Irbis ma czarne cętki na głowie, szyi i dolnej części łap. Grzbiet i boki także pokryte są pięknymi cętkami, ułożonymi w rozety. Ze względu na surowy klimat, okrywa włosowa tego kota jest bardzo gęsta, przez co sama głowa wydaje się nieproporcjonalnie mała w stosunku do reszty ciała.

 

Irbisy spotykane są najczęściej w lodowatej strefie, obejmującej m.in. południowo-zachodnie i północne granice Chin i zajmującej powierzchnię prawie 1,23 miliona km^2. Niewielka liczba tych kotów żyje także w Rosji, Mongolii, Indiach, Pakistanie, Nepalu, Butanie, Kazachstanie, Tadżykistanie, Kirgistanie, Uzbekistanie i Afganistanie. Jak się szacuje, całkowita populacja irbisa liczy zaledwie 4000 osobników (Świat dzikich zwierząt - „Lampart” nr 73/2005, str. 16). Badania R. Jacksona prowadzone w Nepalu wykazują, że powierzchnia ok. 100 km^2 może być domem dla 5-10 kotów. W innych regionach liczebność wynosi zaledwie 0,2-0,4 irbisa na analogicznej powierzchni. Najnowsze badania National Geographic dały zatrważające rezultaty – oceniono, że w stanie dzikim przy życiu pozostało już nie więcej niż tylko 3500 kotów (…)

 

Zimowy król

Na czas zimy siedliskiem pantery śnieżnej są częściowo pokryte śniegiem łąki piętra alpejskiego, położone powyżej granicy drzew, w skalistych krajobrazach wysokogórskich, na wysokości minimum 2700 m n.p.m. (na Syberii „zaledwie” na wysokości 600-700 metrów). Są to trudno dostępne dla człowieka tereny, zwłaszcza zimą, gdy temperatura spada w tym rejonie nawet do -30 stopni Celsjusza. Latem irbisy zapuszczają się jeszcze wyżej, często na wysokie półki skalne, położone na wysokości ponad 6000 m n.p.m., czyli w tzw. krainę wiecznych śniegów. Panuje tam przenikliwy ziąb (nawet poniżej -50 stopni Celsjusza!), zmarzlina i niekorzystne ciśnienie.

 

Pantery śnieżne czują się w zimowym klimacie jak ryba w wodzie. Grube, ciepłe futro zapewnia tym kotom zdolność przetrwania nawet przy najbardziej ostrych mrozach. Z kolei szerokie łapy umożliwiają sprawne poruszanie się w śniegu i na lodowej tafli. One także pokryte są gęstym włosiem, co znakomicie chroni je przed zimnem. Za dnia irbis zwykle śpi w grocie skalnej, zwinięty w kłębek, przykryty swym puchatym, bajecznym ogonem. Na polowanie wyrusza przeważnie w nocy, niezależnie od pogody. Nie straszne mu nawet zamiecie śnieżne! Powszechnie wśród naukowców krąży opinia, że pantery śnieżne mogłyby być jednymi z bardzo nielicznych gatunków zdolnych przetrwać ponowną epokę lodowcową (…)

 

Dla tego irbisa nasz klimat jest wyraźnie zbyt ciepły!

 

Samotny łowca

Podobnie jak afrykański lampart, także irbis jest wspaniałym myśliwym i wielkim samotnikiem. Indywidualne terytorium każdego kota obejmuje ogromny obszar 12-40 km^2. Często zdarza się, że wiele panter śnieżnych żyje razem, dzieląc tę samą przestrzeń, ale jednocześnie nic nie wiedząc o istnieniu współlokatorów! Irbisy starają się unikać siebie nawzajem, a każdy z kocurów znaczy swoje terytorium. 

Irbisy polują głównie nocą. Wielkie oczy panter śnieżnych są doskonale przystosowane do widzenia w trudnych warunkach. Co więcej, koty te potrafią polować nawet przy całkowitej ciemności! Umięśniony tylne łapy pozwalają na wykonywanie bardzo długich skoków (nawet siedmiokrotnej długości ciała kota). Tym samym irbisy nie mają zazwyczaj problemu z wyżywieniem. W wielu regionach gdzie występują, zwierzyny łownej raczej nie brakuje. Dlatego pantery mogą dowolnie wybierać między górskimi kopytnymi a gatunkami z nizin, jak np. dziki i jelenie. Polują głównie na górskie owce, a także jelonki piżmowe i jaki. Irbisy są leniwe i w związku z tym niezbyt wybredne. Wobec tego często zaspokajają swój głód drobną zwierzyną, np. świstakami lub szczekuszkami (mali kuzyni zajęcy i królików), a nawet ptakami górskimi (kuropatwami lub jarząbkami).

 

Dla irbisa zamieć i ekstremalnie ujemne temperatury są prawdziwą igraszką.

 

Bardzo rzadko chwytają zdobycz większą od siebie, ale gdy już się na taką zdecydują, starcza im mięsa na wiele dni. Upolowane zwierzę zakopują w śniegu, który spełnia w ten sposób rolę swego rodzaju naturalnej „zamrażarki”. 

 

Niestety, w kilku regionach górskich Himalajów, Tien-Szanu i Ałtaju zwierzyna łowna została wytępiona przez ludzi. Tam też pantery śnieżne mogą pokusić się o atak na domowe bydło, przez co same stają się obiektem polowań dla zawodowych myśliwych. Tymczasem – podobnie jak nasze rysie rude, irbisy sa bardzo pożytecznymi drapieżnikami. Stanowią ważny element ekosystemów, ograniczając liczebność koziorożców i dzikich owiec, które w innym wypadku z całą pewnością nadmiernie eksploatowałyby roślinność hal.

 

Fotografowanie i filmowanie irbisów w ich naturalnym środowisku to wyjątkowo karkołomna sprawa. Pomijając fakt, że region ich występowania jest wyjątkowo trudny i nieprzyjazny dla człowieka, koty te jak ognia unikają naszego towarzystwa. Nieugięty badacz Steve Winter, działając z ramienia National Geographic musiał do tego celu posłużyć się arcykosztownym, specjalistycznym sprzętem, w tym m.in. automatycznymi fotopułapkami. Dzięki nim, po raz pierwszy w historii (sic!) można było w ogóle wykonać serię zbliżeń tych legendarnych górskich samotników!

 

W wolnym od łowów czasie, irbisy bawią się jak domowe koty.

 

Narodziny w śniegu

Niewiele wiadomo o życiu irbisów w parach na wolności, w ich naturalnym środowisku. Według większości źródeł, okres reprodukcyjny u tych kotów przypada na początku każdego roku. Kocica za pomocą przywołujących okrzyków i pomruków wabi do siebie tego kocura, którego terytorium jest najbliżej. „Zakochana para” przebywa ze sobą tylko kilka tygodni, po czym oba koty się rozchodzą. Ciąża u kotki trwa 90-103 dni, po czym na świat przychodzi 1-5 młodych (najczęściej 2-3). W Rosji narodziny mają miejsce w kwietniu, zaś w Himalajach w czerwcu lub lipcu. Małe kocięta rodzą się w szczelinach skalnych, często prosto w nawiany do wnętrza śnieg. Jednak już wówczas są pokryte ciepłym wełnistym futerkiem, które skutecznie chroni je przed zimnem.

 

W chwili urodzenia kocięta ważą zaledwie 450-550 gramów, co stanowi ok. 1-2% masy ciała ich matki. Małe irbisy mają po 40 cm długości. Są zupełnie ślepe i bezbronne. W wieku ok. tygodnia po raz pierwszy otwierają oczy. Co ciekawe, mleko matki przestają pić zaledwie po dwóch miesiącach od narodzin, a już po trzech, towarzyszą matce w polowaniu! W wieku ok. dwóch lat młode pantery śnieżne odchodzą w poszukiwaniu własnego terytorium. Wtedy też usamodzielniają się i stają całkowicie niezależne. Podobnie jak pantery cętkowane, tak i irbisy nie są zbyt długowiecznymi kotami. Na wolności rzadko udaje im się dożyć „wieku emerytalnego”, wynoszącego 15-18 lat. W niewoli także nie żyją długo, bo maksymalnie 20 lat.

 

Ten wyraźnie znudzony irbis ziewając prezentuje swoje przepiękne uzbrojenie.

 

Strach przed człowiekiem

Irbisy, pomimo oficjalnych przepisów ochronnych, wciąż są zabijane przez ludzi. We wszystkich krajach, w których występują, teoretycznie obowiązuje zakaz polowania, tępienia i prześladowania tych pięknych kotów – jednak nie zawsze jest on przestrzegany. Co gorsze, w Mongolii sportowe polowanie na pantery wciąż jest dozwolone, mimo iż tamtejsza populacja wynosi jedynie 500-900 kotów! W 1986 roku dopuszczono do odstrzału 5 panter spośród tych, które rzekomo powodowały straty wśród zwierzyny hodowlanej. Za możliwość zabicia irbisa, myśliwi zapłacili niebagatelne kwoty ponad 11 tysięcy dolarów amerykańskich od każdego zastrzelonego kota.

Dodatkowym problemem wciąż pozostaje kłusownictwo. Ludzie od wieków bezlitośnie ścigali irbisy, powodowani chęcią zdobycia ich wspaniałych futer. Choć już od dawna nie są przedmiotem handlu międzynarodowego, to futra z irbisów spotkać nadal można w sklepach w Kathmandu, Mongolii, w Chinach i na Tajwanie. Wieki prześladowań wykształciły u panter śnieżnych ogromny strach przed ludźmi. Na sam widok człowieka, irbis wpada w kompletną panikę, trzęsie się ze strachu jak osika, kładzie uszy po sobie, podkula ogon i stara się umknąć w najdalsze zakamarki skalne.

 

Tak zrelaksowany irbis to widok coraz rzadszy w naturze.

 

Irbisom dodatkowo szkodzi ludzka głupota i niewiedza. Do dziś wśród ludów Kazachstanu opowiada się niestworzone legendy o dzikich panterach-ludojadach. Nie można ich oczywiście w żadnym stopniu uznać za wiarygodne, świadczą jednak z całą pewnością o tym, jak pantera śnieżna postrzegana jest przez społeczeństwo. Niektórzy ludzie nie widzą w niej cennego, niezwykłego gatunku kota, który trzeba ratować przed wyginięciem, ale postrzegają ją jako zagrożenie czyhające w górach. Tymczasem irbisy nawet w czasach, gdy jeszcze nie bały się człowieka, dały się poznać jako łagodne koty. O żadnych atakach na ludzi nikt nigdy nie słyszał.

 

W obronie irbisów

Bardzo nieliczna populacja panter śnieżnych zachowała się w górach Azji Środkowej. Trudno dostępny rejon jej przebywania (między wysokością 2000 m n.p.m. a granicą wiecznych śniegów) daje nadzieję – choć bardzo nikłą – na przetrwanie tego gatunku. Niestety ludzie wciąż opowiadają między sobą niestworzone historie o krwiożerczości irbisów i o rzekomych atakach tych kotów na stada zwierząt hodowlanych. Tymczasem zaledwie jeden pasterz na stu jest w stanie stwierdzić z całą pewnością, że w ogóle widział kiedykolwiek panterę na własne oczy! Większym zagrożeniem dla stad są bardziej pospolite wilki. Poza tym okres, kiedy pantery najchętniej schodzą w niższe partie gór, to zima. Natomiast pasterze właśnie o tej porze zabierają swoje stada do wiosek.

 

Pomimo groźnego wyglądu, irbisy względem ludzi są bardzo łagodne.

 

Rozwiązaniem problemu okazały się specjalne programy edukacyjne, mające na celu przekonać społeczeństwo, że irbisy są zupełnie nieszkodliwe, a na dodatek bardzo piękne i przyjazne. W tym celu powstały dwa wielkie towarzystwa opieki nad irbisami - „Snow Leopard Conservacy” (http://www.snowleopardconservancy.org) i „Snow Leopard Trust” (http://www.snowleopard.org). Oba stowarzyszenia zajmują się głównie obserwacją kotów w ich naturalnym środowisku oraz prowadzonym na szeroką skalę programem edukacyjnym dla ludności zamieszkującej tereny, gdzie żyją irbisy. Niestety miejsce występowania pantery śnieżnej to wysokie góry w biednych krajach, których nie stać na duże wydatki na ochronę przyrody. Dlatego potrzebna jest pomoc materialna innych państw. Dzięki rozpowszechnieniu problemu irbisów w mediach akcja zaczyna nabierać wyraźnego tempa. Być może nie jest jeszcze za późno.

 

Lamparcice to jedne z najbardziej kompetentnych matek na Ziemi.

 

Sam Dalajlama wezwał do zaprzestania polowań na śnieżne pantery, choćby z racji buddyjskiego poszanowania dla wszystkich istot żyjących we wszechświecie. Niestety, łowy trwają, bo futro i rozmaite szamańskie specyfiki z tych kotów na czarnym rynku osiągają astronomiczne ceny. Ponadto swego czasu, by podważyć nauki i wpływy Dalajlamy, komunistyczne władze Chin zmuszały Tybetańczyków do noszenia futer zabitych irbisów. Zdaniem wybitnego działacza ochrony przyrody George Scheller’a, już niedługo koty te będzie prawdopodobnie można oglądać jedynie w ogrodach zoologicznych lub kolekcjach prywatnych (sic!)

 

Ogrody zoologiczne aktywnie włączyły się w ratowanie irbisów. W 1999 roku w ZOO na świecie znajdowało się ponad 600 kotów tego gatunku (obecnie ich liczba szacowana jest na zaledwie 400 sztuk), z czego w Europie 227 osobników (Świat dzikich zwierząt - „Lampart” nr 73/2005, str. 17). Na szczęście w ogrodach zoologicznych nie ma większych problemów z rozrodem. Co roku odchowuje się około 20 młodych irbisów. To wszystko daje szansę ocalenia tego kota dla przyszłych pokoleń. W naszym kraju pantery śnieżne można podziwiać w ogrodach zoologicznych w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Łodzi, Opolu, Płocku, Poznaniu i Warszawie.

 

Irbis potrafi być niczym domowy kotek, o ile ma godne warunki do życia.

 

Irbis i człowiek

Niegdyś pantery śnieżne - podobnie jak ich afrykańscy kuzyni - były niezwykle cenione wśród zamożnych ludzi dalekiego wschodu. Wysoko postawieni książęta wykorzystywali ich zdolności m.in. podczas polowań z nagonką. Mongolscy Chanowie otaczali się oswojonymi irbisami, traktując je na równi z możnymi. Były dla nich bowiem zwieńczeniem siły i piękna. Symbolizowały władzę. W zasadzie nie ma żadnych problemów z oswojeniem tego kota, aczkolwiek irbis należy do tych reprezentantów Felidae, którzy na każdym kroku demonstrują swoją niezależność i temperament. Nie są to „kanapowe mruczki” i na dodatek bywają bardzo wymagające jeśli chodzi o środowisko, w którym mają żyć. Gorące lata to dla panter śnieżnych prawdziwy horror. Dlatego niezbędne są specjalne, klimatyzowane pomieszczenia, gdzie koty te mogą poczuć choćby namiastkę swojego naturalnego środowiska. Należy przy tym dodać, że irbisy są prawdopodobnie jednymi z nielicznie żyjących obecnie istot na Ziemi, zdolnymi przetrwać ew. ponowna epokę lodowcową. W ocenie naukowców, pokryte bujnym włosiem ciało tego kota jest w stanie znieść temperaturę sięgającą nawet -130 stopni Celsjusza (sic!)

 

Na wolności, irbisy bardzo rzadko żyją w parach.

 

Po kolejnych latach niemiłosiernego mordowania irbisów, koty te stanęły na krawędzi zagłady. Dziś, pomimo nowoczesnych środków masowego przekazu, biedni ludzie nadal postrzegają tego kota jako zagrożenie dla siebie i swoich zwierząt domowych. Trudno racjonalnie wytłumaczyć taką ignorancję, jednak wystarczy de facto wykonać proste doświadczenie i spytać „przeciętnego Kowalskiego” z czym kojarzy mu się pantera śnieżna i na co poluje. W 70-75% przypadków odpowiedź będzie jedna i ta sama -„irbis to drapieżny kot, będący groźny zarówno dla ludzi jak i zwierząt”. Trudno od strony praktycznej czy naukowej wyjaśnić tak skrajną głupotę, tym niemniej eksperyment ukazuje nadto dobitnie, jak te przepiękne koty postrzegane są przez społeczeństwo.

 

Zdarzają się jednak cieplejsze, napawające nadzieją relacje między dzikimi irbisami, a ludźmi zamieszkujący ich tereny. Pewien Irbis, który przez przypadek zapuścił się do górskiej wioski Ang (w rejonie Ladakhu) nie tylko uniknął ogólnego linczu (oznaczającego zwykle zatłuczenie kota kijami), ale wręcz został ciepło przyjęty przez mieszkańców – głównie za sprawą tamtejszego przyrodnika z programu „Homestays”. Nakarmiony kot został później przeniesiony w inne, mniej ludne miejsce i wypuszczony na wolność.

 

Pantera śnieżna – rosyjska maskotka zimowych igrzysk olimpijskich 2014.

 

Pantera śnieżna jako piękny kot doceniona została w wielu branżach produkcyjnych i życia codziennego. Samochody, quady, motory, to tylko nieliczne z wielu przykładów, gdzie główną postacią marketingową promująca ich powstanie był właśnie irbis. Dnia 28 sierpnia 2009 roku firma Apple wprowadziła na rynek swój najnowszy system operacyjny Mac OS X 10.6 Snow Leopard. W 2014 roku Rosja po raz pierwszy w historii była gospodarzem zimowych igrzysk olimpijskich. W internetowym konkursie, który miał wyłonić maskotkę igrzysk zwyciężyła pantera śnieżna - projekt, który najbardziej spodobał się także szefowi rosyjskiego rządu, Władimirowi Putinowi. Maskotka wskazana przez premiera uzyskała 28 proc. głosów. Najnowszy polski kołowy transporter opancerzony w układzie napędowym 6x6 otrzymał oficjalna nazwę „Irbis”. Powstał z inicjatywy Wojskowych Zakładów Motoryzacyjnych nr 5 z Poznania, popartej jednak analizą rynku kołowych wozów bojowych - zarówno zagranicznego, jak i polskiego (przede wszystkim potrzeby Wojska Polskiego oraz służb "mundurowych" podporządkowanych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji).

 

 

Sławomir Lipiecki

 

Fot: Joanna Kubacka i "Snow Leopard Trust"